जनकपुरधाम। छठ पर्वको महत्वपूर्ण दिन आज साँझ अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिइनेछ।
जनकपुरधामसहित तराई मधेसमा अधिकांश पोखरी, ताल तलाउ, खोला र नदी सरसफाइ गरी पूजाघाटलाई दुलहीझैँ सिङ्गारिएको छ।
जनकपुरधाम उपमहानगरपालिकाका प्रमुख पोखरीका घाटलाई सिङ्गारिएर पूजाको तयारी पूरा गरिएको हो। पोखरी नै पोखरीको सहरका रूपमा चिनिएको जनकपुरधामका पोखरीमा छठ पूजाका लागि यहाँका स्थानीय युवा क्लबले टेन्ट र पण्डाल लगाएका छन्।
जनकपुरधामको गङ्गासागर पोखरीका अतिरिक्त धनुषसागर, अङ्गराज सर, दशरथ तलाउ, जानकी सरोवर, गोरधोइ, अग्निकुण्डलाई स्थानीय युवा क्लबले सिङ्गारिएका छन्।
यस्तै ग्रामीण क्षेत्रका जलाशयमा समेत पूजाघाट बनाउने र सजाउने काम तीव्र बनेको छ। पूजास्थलका रूपमा प्रयोग गरिने जलाशय र आसपासको क्षेत्र सरसफाइमा स्थानीय युवाका साथै सेना र प्रहरीले पनि साथ दिएका छन्।
बजारमा छठीमैयाको महिमा भएका भोजपुरी र मैथिलीका गीत र घर–घरमा छठीमैयाका गीत भएका सिडी एल्बम गुञ्जिरहेका छन्।
पर्वको पहिलो दिन ‘नहाय खाय’ विधि मनाइन्छ। मिथिलाञ्चलवासीका लागि प्रमुख पर्वमध्ये छठ पनि एक मानिन्छ। यसरी दीपावलीको तयारी १५ दिनअघिदेखि सुरु हुने गर्दछ, त्यसरी नै छठ पर्वको तयारी पनि एक हप्ता पहिलेदेखि नै सुरु हुने गर्दछ।
कार्तिक शुक्ल चतुर्थीका दिनदेखि सुरु हुने यो पर्व कार्तिक शुक्ल सप्तमी तिथिका दिन सम्पन्न हुने पण्डित रामकुमार शास्त्रीले बताए।
यो पर्वमा खासगरी सूर्यदेवको उपासना गरिन्छ। हिन्दू धर्ममा सूर्य पूजाको परम्परा वैदिककालदेखि नै रहँदै आएको मानिन्छ। त्यसले गर्दा समेत यस पर्वको परम्परालाई उक्त रूपले नै देखिन्छ।
गरिब, धनी, दलित एवं उचनिचको ख्याल नगरी यो पर्व समाजमा रहेका सबै वर्ग एकसाथ मिलेर मनाउने गरेका छन्।
सूर्य देवतालाई पहिलो दिनको अर्घ्य अर्पण गरिन्छ, जसलाई मैथिली भाषामा ‘सझुका अरख’ भनिन्छ। सूर्य देवतालाई खासगरी उक्त दिन अघ्र्य दिइने गरिन्छ, जुन दिन उदयकालमा केहीबेरका लागि भए पनि षष्ठी तिथि परेको होस् ठिक त्यसैअनुरुप उदयकालमा दिइने अर्घ्यका लागि समेत त्यही विधि अपनाइन्छ र उक्त दिन पनि सप्तमी तिथि नै रहेको बेला ‘भोरका अर्घ्य ’ दिइन्छ।
छठ पूजामा जुन सामग्री साँझको समयमा सूर्य देवतालाई प्रसादका रूपमा अर्घ्य अर्पण गरिन्छ उक्त प्रसाद नै पुनः बिहानको समयमा अर्थात् ‘भोरका अर्घ्य’ मा दिइने परम्परा रहेको छ।
हुन त सूर्य देवतालाई अर्पण गरिएको प्रसाद साँझदेखि बिहानसम्म जलाशयमा बनाइएको घाटमा नै राखिन्छ तर केही स्थानमा नदीमा अचानक आउने बाढी, जनावर वा असुरक्षाका कारण घाटबाट प्रसाद घर लगिन्छ र बिहानपख सूर्य उदाउनुअगावै पुनः त्यो प्रसाद घाटमा ल्याई छठ पर्व मनाइन्छ। छठ व्रत गर्नेहरु सबै जना चौठी तिथिका दिन नुहाइधुवाइ गरी चोखो भई ‘अरबाअर्बाइन’ खाने गर्दछन्।
यही तिथिका दिनदेखि छठ पर्व औपचारिकरूपमा प्रारम्भ हुने गर्दछ। यस दिन व्रत गर्ने महिला र पुरुष नुहाइधुवाइ गरी शुद्ध वस्त्र लगाई शाकाहारी भोजन गर्ने गर्दछन्।
कार्तिक शुक्ल पञ्चमी तिथिका दिनभरि पर्व गर्ने बर्तालु उपवास गर्ने गर्दछन्। उक्त दिन साँझमा माटोले बनाइएको नयाँ चूलोमा नयाँ माटोका भाडाँमा अरबा चामलको खीर बनाउने गरिन्छ।
सख्खर हालेर बनाइएको खीर देवी–देवतालाई प्रसादका रूपमा चढाइन्छ र उक्त प्रसादस्वरुप खीर व्रतालुका साथै घरका अन्य सदस्यले ग्रहण गर्ने गरेको पण्डित शास्त्रीको भनाइ छ।
कार्तिक शुक्ल षष्ठी तिथिका दिन व्रत गर्ने महिला अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिन्छन् भने पुरुषले सूर्य देवतालाई अर्घ्य अर्पण गर्ने समयसम्म पोखरी, तालतलैयामा हातमा नरिवल वा अन्य फलफूल लिई उभिरहेका हुन्छन्।
साँझको समयमा घण्टौँसम्म जलमा रही नाङ्लो, कनसुप्ती, ढकना, सरबालगायतमा राखिएका ठकुआ, भुसवा, केरा, नरिवल, उखु, सुन्तला, कागती, सिङ्गारा, फलफूल, पान, सुपारी, धूप, दीपलगायतले अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिने चलन छ।
उक्त दिन छठ व्रत गर्नेहरूको घरका सबै सदस्य प्रायः रातिभर पोखरीको घाटमा जाग्राम बस्ने गर्दछन्। पुराणका अनुसार प्रकृति देवीको एक प्रधान अंशलाई देवसेना भनिन्छ, जुन कि सबैभन्दा श्रेष्ठ मातृका मानिन्छ।
माता सृष्टि सम्पूर्ण जीवको रक्षिका देवी हुनुहुन्छ। प्रकृतिको छैटौँ अंश भएका कारण उहाँको नामसमेत षष्ठी रहेको छ।
षष्ठी देवीको पूजनको प्रचार–प्रसार ब्रह्मवैवर्त पुराणका अनुसार राजा प्रियव्रतककालदेखि आरम्भ भएको मानिन्छ। यस कारण छठीमाता भन्ने मिथिलाञ्चलमा परम्परा रहेको छ।
हुन त केहीले सूर्यको माता भनेरसमेत षष्ठी देवीको पूजा गर्छन्। छठको पौराणिक महत्व लंका विजयपछि रामराज्यको स्थापनाका दिन कार्तिक शुक्ल षष्ठी तिथिका दिन भगवान् राम र माता सीता उपवास गरेर सूर्यदेवको आराधना गरेको मान्यता छ।
सप्तमी तिथिका दिन सूर्योदयको समय अनुष्ठान गरी सूर्यदेवबाट आशीर्वाद प्राप्त गरेकाले छठ पर्वको आरम्भ यसै दिनदेखि भएको मानिन्छ।
ऊर्जाको सबैभन्दा ठूलो स्रोत सूर्यलाई मानिन्छ। यसै कारणले गर्दा हिन्दू शास्त्रमा सूर्यलाई प्रत्यक्ष देवताका रूपमा मानिएको छ। अर्को मान्यताका अनुसार छठ पर्व महाभारतकालदेखि सुरु भएको मानिन्छ। छठ पूजाको सुरुआत सूर्य पुत्र कर्णले गरेको मानिन्छ। कर्ण भगवान् सूर्यको परमभक्त थिए।
उनी हरेक दिन जलमा उभिई सूर्यलाई अर्घ्य दिने गर्दथे। सूर्यको कृपाले उहाँ महान् योद्धा बन्न सफल भएको विश्वासमा पनि आधारित छ।
महाभारतमा सूर्य पूजाको अर्को वर्णनसमेत पाइन्छ। पाण्डव पत्नी द्रौपदीले आफ्नो परिजनहरूको उत्तम स्वास्थ्यको कामना र दीर्घायुका लागि नियमित सूर्य पूजा गर्ने गरेको महाभारत पुराणमा उल्लेख छ।
यसैबीच तराईमा धुमधामका साथ मनाइने महान् पर्व छठमा उपयोग गरिने वस्तुको मूल्य आकाशिएपछि उपभोक्ता मारमा परेका छन्। छठ पर्वमा प्रसादका रूपमा प्रयोग हुने केरा, नरिवल, उखु, मुला, कागती, स्याउ, सुन्तला, सख्खरका साथै बाँसबाट बनेको नाङलो, कोनियाँ र माटाको भाँडाकुडालगाये सामानको मूल्य दोब्बरभन्दा बढी बढेको जनकपुरधामका स्थानीय सरोज साहले बताए। यसरी प्रसादलगायतका सामग्रीको मनपरी मूल्य बढाइए पनि त्यसको नियन्त्रण गर्न सम्बन्धित निकायले चासो नदेखाएको स्थानीयवासी बताउँछन्।
छठ मिथिलाञ्चल
